مکانی در آفتاب؛  یک تراژدی آمریکایی

در ایران ملودرام­های اجتماعی یا به قول دوستان ملودرام­های اشک ­انگیز سهم مهمی از تاریخ سینمای ایران را در بر نمی­گیرند. اما تاریخ سینمای جهان ثابت کرده که اگر کمی، فقط کمی، در قصه­ گویی مهارت داشته باشید، با کارگردانی خوب و بازیگرانی سطح بالا می توان در این ژانر هم شاهکار ساخت. شاید به همین دلیل است که ما هم دیرتر از بقیه ژانرها به سراغ ملودرام آمده ­ایم. فارغ از سینمای ایران بسیار هستند از این شاهکارها در سینمای جهان و «مکانی در آفتاب» (A Place In The Sun, 1951) یکی از این شاهکارهاست.

جورج ایستمن (George Eastman) پادویی در هتل، که زندگی فقیرانه­ ای دارد، به طور اتفاقی عموی پولدارش را می­بیند و به توصیه­ عمو به کارخانه­ او می­رود تا برای او کار کند. در ابتدا جورج در قسمت بسته ­بندی از بخش­های پائینی کارخانه مشغول به کار می­شود و در آنجا برای فرار از تنهایی با آلیس، دختری که در همان بخش کار می­کند آشنا و دوست می­شود . مدتی بعد جورج در یکی از مهمانی­های منزل عمویش با آنجلا، دختر زیبا و متولی آشنا می­شود و جورج و آنجلا به سرعت عاشق هم می­شوند. جورج قصد اتمام رابطه ­اش با آلیس را دارد، اما آلیس از او حامله است. حال جورج ایستاده در میانه­ این داستان،  از یک سو دختر رویاهایش و از سوی دیگر دختری در نهایت بدبختی و انتخاب جورج رقم می­زند یک تراژدی آمریکایی را.

«مکانی در آفتاب» اقتباسی است نه چندان وفادارانه، از کتاب «یک تراژدی آمریکایی» (An American Tragedy) نوشته­ تئودور درایزر (Theodore Dreiser) نویسنده­ معروف آمریکایی. درایزر از مهمترین نویسندگان تاریخ کوتاه ادبیات آمریکا به حساب می ­آید، او آغازکننده­ رمان­های سیاه و از نویسندگان سبک ناتورالیسم آمریکاست. درایزر در «یک تراژدی آمریکایی» به نقد جامعه آمریکا و رویای آمریکایی می­ پردازد، اما استیونس در فیلمش  زهر این انتقادات را بسیار گرفته است. «یک تراژدی آمریکایی» در مجله تایم در سال 2005 به عنوان یکی از 100 رمان برتر انگلیسی زبان چاپ شده تا 1923 انتخاب شد.

جورج استیونس (George Stevens) از کارگردانان بزرگ تاریخ سینماست که تعداد زیادی فیلم نساخت و «مکانی درآفتاب» شروع درخشش او به عنوان کارگردان بود . استیونس یازده بار به عنوان کارگردان و تهیه ­کننده نامزد دریافت اسکار شد  و دو بار برای فیلم­های «مکانی در آفتاب» و «غول» (Giant, 1956) اسکار بهترین کارگردانی را برد. از فیلم­های مهم دیگر استیونس می توان به «شین» (Shane, 1956) و «خاطرات آن فرانک» (The Diary Of Anne frank, 1959) اشاره کرد. شاید یکی از دلایل موفقیت و کم­کاری استیونس در سیستم استودیویی هالیوود این بود که خودش تهیه فیلم­هایش را بر عهده می­گرفت. با توجه به شناختی که از وضعیت آن روزگار هالیوود داریم، می ­دانیم که استودیوها و به تبع آن تهیه­ کنندگان سلطه­ بی­چون و چرایی بر فرآیند تولید فیلم داشتند و نظرات خود را بر کارگردانان تحمیل می­کردند. استیونس با برعهده گرفتن تهیه­ کنندگی در کارهای خود به خوبی توانست از این دام بگریزد.

«مکانی در افتاب» بیشتر یک ملودرام اجتماعی است تا یک اثر منتقد. پسر جوانی در دو راهی میان عشق و وجدان سرگردان است، شاید اگر هرکدام از ما به جای جورج باشیم همان کاری را انجام ­دهیم که جورج می ­کند، شاید هم نه. داستان فیلم کاملا سر راست و بدون هیچ پیچیدگی گفته می­شود، پیچیدگی فیلم در شخصیت­هاست، در نگاهشان به زندگی، تردیدهایشان، عشق­هایشان و رویاهایشان. «مکانی در آفتاب» نمونه­ خوبی از یک ملودرام اجتماعی است، فیلمی که داعیه­ مصلح بودن ندارد و فقط به عشق میان آدمهای معمولی می ­پردازد، اما اگر هم نقد ریزی به رویای آمریکایی می ­کند، بسیار نرم و لطیف این کار را انجام می­ دهد، نه در بوق و کرنا.

 مونتگومری کلیفت (Montgomery Clift) بازیگر نقش جورج ایستمن، استاد بازی در اینگونه نقشهاست. او که مثل خیلی از بازیگران معاصرش دانش ­آموخته مکتب تئاتر برادوی است، به خوبی توانسته از عهده­ نقش جورج بر­آید و اگر نبود بازی همفری بوگارت (Humfrey Bogart) در آفریکن کوئین (The African Queen, 1951) شاید اسکار بازیگری به او تعلق می­گرفت. به گفته­ برخی از دوستان کلیفت، جورج ایستمن بازتاب شخصیت واقعی خود اوست، با تمام تردیدها و نگرانی­هایش. روزی از مرلین مونرو (Marilyn Monroe) می­پرسند کسی را افسرده ­تر از خودت می­شناسی؟ او پاسخ می­ دهد: بله، مونتگمری کلیفت. کلیفت در زندگی حرفه ­ایش بسیار گزیده کار بود، تنها در 17 فیلم بازی کرد و تعداد زیادی از بزرگان سینما را همراهی کرد که از جمله آنان می­توان به آلفرد هیچکاک (Alfred Hitchcock)، ادوارد دیمیتریک (Edward Dmytryc)، جان هیوستن (John Huston)، جوزف ال. منکیه­ویچ (Joseph L. Mankiewicz)، الیا کازان (Elia Kazan)، هاوارد هاکس(Howard Hawks)، فرد زینه ­مان (Fred Zinnemann) و ویتوریو دسیکا (Vittorio De Sica) اشاره کرد.

این فیلم برای بازیگر نقش آلیس یعنی شلی وینترز (Shelley Winters) هم سکوی پرتاب بود. او برای بازی در این نقش کاندید اسکار شد و پس از آن بود که وارد جمع بازیگران بزرگ هالیوود شد. دیگر بازیگر این فیلم الیزابت تایلور (Elizabeth Taylor) بازیگر نقش آنجلاست. تایلور که بازیگری را در ده سالگی اغاز کرده بود، در اوج شکوفایی در 19 سالگی به این فیلم رسید، هرچند که این فیلم جایزه ­ای برای او به ارمغان نیاورد، ولی همگان «مکانی در آفتاب» را با شمایل او به خاطر می­ آورند.

«مکانی در آفتاب» در 9 رشته کاندید اسکار شد که موفق به کسب بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه اقتباسی، بهترین فیلبرداری سیاه و سفید، بهترین تدوین، بهترین طراحی صحنه و بهترین موزیک شد و اسکارهای بهترین فیلم، بهترین بازیگر نقش اول مرد و بهترین بازیگر نقش مکمل زن را از دست داد. جورج استیونس اسکار بهترین فیلم را به فیلم موزیکال «یک آمریکایی در پاریس» (An American In Paris, 1951) ساخته­ وینسنت مینه ­لی (Vincente Minnelli) باخت.

پانوشت : از این داستان 2 اقتباس سینمایی در ایران انجام گرفته است، پنجره (1349) ساخته ­ی مرحوم جلال مقدم و تکیه بر باد (1379) ساخته داریوش فرهنگ. در اینکه داستان هر دو فیلم از روی فیلم «مکانی در آفتاب» گرفته شده است و نه کتاب درایزر شکی نیست، اما سوال این است که آیا تکیه بر باد بازسازی پنجره است یا مکانی در آفتاب.

.

نقد در نیویورک تایمز

نقد در آبزرور

صفحه مکانی در آفتاب در روتن تومیتو 

صد رمان برتر انگلیسی زبان به انتخاب مجله تایم 

نقد نیویورکر بر کتاب «یک تراژدی آمریکایی»