در شبگار قرار است مراحل نوشتن یک پایان‌نامه را به طور موازی با مراحل ویرایش و اصلاحات آن مرور کنیم. همراه باشید.
اگر از مرحله کارشناسی گذشته‌اید و چون بیکار بودید یا پزتان کم بوده یا واقعا می‌خواستید دانشمند شوید پا به دوران پرافتخار کارشناسی ارشد گذاشته‌اید، به محض آغاز کلاس‌ها متوجه سرنوشت شومی می‌شوید که به سمتش می‌روید، پایان شومی به نام پایان‌نامه. بین این‌که انتخاب موضوع در اولویت است، یا انتخاب استاد راهنما بین اساتید و علما اختلاف نظر فراوان است، اما نظر من بر انتخاب موضوع است. توجه کنید که اگر در چنبره موضوع پیشنهادی یک استاد گرفتار شوید فرار از آن بسیار دشوار خواهد بود. پس بهتر است خودتان با رعایت موازین علمی و اخلاقی یک موضوع مناسب انتخاب کنید، و بعد استاد راهنمایی را برگزینید که برای شما کم خطر، و برای دیگران پرخطر باشد. البته همه این‌ها به این شرط است که پایان‌نامه را خودتان بنویسید. وگرنه این روزها که باب شده هرکسی به چشم به هم زدنی و تماسی پایان‌نامه‌ای ظاهر می‌کند…
درباره نوشتن مقاله و رساله و نوشتن آکادمیک کتاب و جزوه و فلان فراوان وجود دارد. برای فرا گرفتن علم این کار، به همان کتاب‌ها مراجعه کنید. در این سلسله یادداشت‌ها به رموز نگارش پایان‌نامه نویسی در ایران می پردازیم، نکاتی که شاید خیلی مربوط به روش تحقیق نباشند، ولی قطعا عملیاتی هستند.
حتما متوجهید که موضوع با عنوان متفاوت است. در مورد عنوان بعدا جداگانه خواهم نوشت، منظور از موضوع حوزه نظری پایان‌نامه و حدود بررسی است. مثلا ممکن است بعد از کلی دقت به این نتیجه برسید که پژوهشی در مورد تئاتر مشروطه، برای شما موضوع مناسبی است، بعد دنبال یک عنوان عالی بگردید؛ یا حقوق زنان در دوران صفویه یا هر حوزه نظری دیگری. اما آن‌چه من پیشنهاد میکنم مد نظر قرار دهید:
- پایان‌نامه بزرگ علامت فارغ‌التحصیل نشدن است.
پایان‌نامه‌ها در گوشه‌ی کتابخانه‌ها خاک می‌خورند و کاربردی جز فارغ‌التحصیل کردن شما ندارند پس خودتان را اذیت نکنید! قرار نیست دانشمند بودن خودتان را اثبات کنید! قرار نیست کوه‌ها را جابه جا کنید و مبنای دانش در ایران را تغییر دهید. پایان‌نامه برای این کار مناسب نیست. اگر هم واقعا در این حد خفن هستید، بخش‌هایی از پژوهش را برای کتاب یا مقالات بعدی در نظر بگیرید. خارج کردن پایان‌نامه از ابعاد واقعی خودش چیزی جز دردسر نخواهد داشت. پس موضوعی را انتخاب کنید که زیر دویست صفحه (ترجیحا حدود صد صفحه) برایش کفایت کند. تمام آرزوهای پژوهشی خود را در یک پایان‌نامه نگنجانید!
2. خودتان را و امکانات خود رابشناسید، واقعا.
بر اساس توانایی و امکانات خودتان موضوع انتخاب کنید. اگر فرانسه بلد نیستید، لکان نظریه پرداز مناسبی برای پایان‌نامه شما نیست، حالا هرچقدر هم مد روز باشد و جینگیل. کسی در جلسه دفاع به خاطر رعایت فشنِ روشنفکری به شما جایزه نخواهد داد. اگر انگلیسی بلد نیستید موضوعی انتخاب کنید که منابع فارسی در موردش زیاد باشد، یا اقلا هزینه ترجمه را از همین حالا کنار بگذارید. اگر تا به حال در مورد موضوعی مطالعه نکرده‌اید، پایان‌نامه جای این نیست که بگویید «خب این موضوع را برمی‌دارم که در موردش هم یه چیزی یاد بگیرم.» نه! نه! نه! بر اساس توانایی‌های پژوهشی و دانش پیشینی خودتان، موضوعی را انتخاب کنید که اقلا از حد و مرزهایش باخبر باشید و توان کار کردن در موردش را در خود ببینید.
3. شما کارهای دیگری هم دارید.
حتی تصور این‌که شیش ماه کل زندگی را تعطیل کنید برای نوشتن پایان‌نامه ترسناک است. در روزهای انتخاب موضوع ممکن است حس رستم بودن(یا گردآفرید بودن برای خانم‌ها) بر شما غلبه کند و خودتان را تصور کنید در حال مطالعه سخت و پژوهش و … . اما واقعیت این است که زمان شما محدود است. باید با توجه به دو مورد قبلی، امکانات اجرایی موضوع را در نظر بگیرید. اگر توان انتخاب یک جامعه آماری چند هزار نفری را ندارید، بیخود در مورد کشور ایران موضوع انتخاب نکنید. ببینید چند بار روی این نکته تاکید کردیم، اگر بعد از انتخاب موضوع سرتان را به دیوار کوبیدید چون تمام وقت و زندگیتان صرف پایان‌نامه شد مقصر خود شما هستید! نه پایان نامه.
4. سلیقه گروه را در نظر بگیرید.
به هر حال طرف حساب شما گروه اساتید شما هستند. سعی کنید بین سلیقه خودتان و آن‌ها یک بخش مشترک پیدا کنید. حرکت در جهت مخالف انرژی شما را صرف جنگی خواهد کرد که کسی جز خودتان نخواهد دید. انرژی خود را برای جنگ‌های بزرگتر نگه دارید، و موضوعی انتخاب کنید که اقلا یکی از اساتید گروه از آن حمایت کند.
5. آیا امکان نزدیک کردن پایان‌نامه به پول را دارید؟
اگر ارگانی، دستگاهی، جایی هست که ممکن است پولی بابت پایان‌نامه به شما بدهند، تکلیف انتخاب موضوع روشن است. هلهله کنان در آغوش‌شان بگیرید.
6. کمی جهانی بودن، ادویه خوبی است.
بد نیست فشنِ روشنفکری ایران را تا حدی فراموش کنید و جستجویی در دانشگاه‌های خارجی بکنید و ببینید در دنیا چه کار می‌کنند. بالاخره شما که از کار دنیا خبر ندارید. شاید چهار صباح دیگر قصد مهاجرت به قصد ادامه تحصیل داشتید، و موضوع پایان‌نامه برایتان مهم شد.
خب، حالا فرض کنید که موضوع را انتخاب کردید. موضوعی که اجرایش زمان زیادی نخواهد برد. وجه جهانی هم دارد. ضامن وجه مشترک سلیقه شما با گروه است. شما در موردش اطلاعاتی دارید و از امکانات اجرایش برخوردار هستید. وقتش رسیده استاد راهنما را انتخاب کنید. غم دنیا روی شانه‌هایتان نشست؟ غم، نشانه انسانیت است. نگران نباشید.
