ترس در سکوت: ژانر وحشت در دوران سینمای صامت

۱۰ شهریور ۱۳۹۲ | ۲۳:۰۱
زمان مورد نیاز برای مطالعه: 10 دقیقه

اریک استنز / سام دولتی

ژانر وحشت هم مانند بسیاری ژانرهای دیگر به سرعت برق و باد راهش را از ادبیات به سینما باز کرد، دوران صامت دوران درخشانی برای فیلم‌های ترسناک بوده است، و شاید برای هواداران ترسناک‌های امروزی تماشای این شاهکارهای قدیمی خالی از لطف نباشد. با سام دولتی و شبگار همراه باشید.

فیلم جنجالی خواننده‌­ی جاز (‌نخستین فیلم ناطق سینما)، به کارگردانی آلن کرسلند و بازی‌ ال جلسن اشتهای مخاطب عام سینما را برای جریان فیلم­‌های ناطق تحریک کرد و فراموشی و نابودی را برای سینمای صامت به ارمغان آورد. طی سال‌های پس از آن، از تولید فیلم‌های صامت به مرور کاسته شد و پس از مدتی به هیچ رسید.

اما قبل از این  دوران، گونه­ سینمای وحشت با چنگ و دندان مسیر خود را در سینمای عامه پسند هموار کرد و زمینه­‌ساز ساختاری سینمایی با فضاهای سنگین و وهم‌آلود شد. این فیلم‌ها شالوده‌ی اصلی‌ یک قرن سینمای وحشت را پایه‌ریزی کردند. سینمای صامت که هنوز در گذر از دوران نوپای (هنر سینما) بود به لطف تجربه‌گرایی؛ موجب شکل‌گیری برخی‌ از مجذوب کنند‌ه‌ترین و برجسته‌ترین فیلم‌های سینمای وحشت شد.

زمانی‌ که آلمان آماده­ تبدیل شدن به حاکم بلا منازع سینمای وحشت در دوران صامت شده بود، ایتالیا هم وارد بازی شد و اولین فیلم بلند سینمای وحشت خود را به نام (دوزخ دانته) به کارگردانی جوسپه دی لیگورو محصول 1911 تولید کرد.

این اقتباس حماسی از دوزخ دانته، (ترسناک‌ترین و آزار‌دهنده‌ترین فصل کمدی الهی نوشته­‌ی دانته آلیگری شاعر قرن چهارده میلادی) با تصاویر کابوس‌­وار و گروتسک خود، مخاطب را شوکه کرد، به هیجان آورد و به خلسه برد.

تجربه‌هایی نه چندان جدی و کم‌هزینه در ژانر وحشت/فانتزی تقریبا از ابتدای شکل‌گیری سینما (دهه ۱۸۹۰) در غالب فیلم­‌های کوتاه شروع شده بود. اما این (دوزخ دانته) بود که با موفقیت تجاری خود زمینه‌ساز بقای ژانر وحشت در آینده‌­ی سینما شد.

Dr Caligari

با سفری به شمال اروپا و کشور آلمان به اکسپرسیونیسم تب‌آلود آلمانی‌ وارد می‌شویم،
قلب تپنده­ سینمای وحشت در دوران فیلم‌های صامت. یکی‌ از تحسین شده‌ترین فیلم‌­های این دوران فیلم «مطب دکتر کالیگاری» ساخته­‌ی روبرت وینه، محصول ۱۹۲۰ است. فیلمی که به شدت تاثیر‌گذار در اوج گرفتن سینمای اکسپرسیونیست آلمان بود. فیلمی سوررئال و به شکل دیوانه‌واری رویا پرداز، درباره‌ی موجودی خوابگرد و مسخ شده‌ با­ هیپنوتیزم، که از خوابی‌ مرگ‌آلود برمی­‌خیزد و جنایتی در آینده نزدیک را پیش‌بینی‌ می‌کند.

Hands of orlac

فیلم کمتر تحسین‌شده رابرت وینه (دست‌های اورلاک) ساخته 1924 با داستانی فریبنده، عجیب و پر پیچ‌وخم از ترس، جنایت و تهدید، مملو از سکانس‌هایی با کیفیت بصری قابل مقایسه با امروز هالیوود، حتی پس از گذشت این‌همه سال است.

Nosfratu

اما فیلمی که برای شناخت اکسپرسیونیسم آلمان، هواداران سینمای وحشت به طور حتم باید به تماشای آن بنشینند، نوسفراتو ساخته‌ی فردریک ویلهلم مورنائو محصول ۱۹۲۲ است. اقتباسی بدون اجازه از نویسنده­‌ی رمان دراکولا (برام استوکر) که به حکم دادگاه، طی‌ یک شکایت حقوقی توسط همسر بیوه­ برام استوکر، تمامی نسخه‌های آماده به نمایش و نگاتیوهایش سوزانده شد، تا این‌که سال‌ها بعد یک نسخه‌­ی بازمانده از حکم فیلم سوزی دادگاه، پیدا شد. فیلمی که همه فکر می­‌کردند نابود شده است؛ با پیدا شدن آخرین نسخه دوباره به سینما بازگشت تا به‌عنوان شاهکاری در تاریخ سینما بازشناخته شود.

در همان سال ساخت نوسفراتو، فیلم کمتر شناخت شده‌ای از مورنائو به نمایش در‌آمد به نام (شبح)، با مایه‌ی کمتری از سورئالیسم بصری و عناصر فانتزی، با تمرکز روی درامی هیجان‌انگیز درباره­ شاعری که کنترل زندگیش را در شرایط پیچیده و دیوانه‌­واری از دست می‌دهد.

Faust

مورنائو فیلم کلاسیک دیگری در ژانر وحشت اکسپرسیونیست در سال ۱۹۲۶ کارگردانی کرد به نام «فاوست»؛ درباره­ پیرمردی که وسوسه به معامله با شیطان می‌شود. فیلم پر است از بدائت در جلوه‌های بصری، طراحی صحنه‌­ی کلاستروفوبیک و تهدید‌آمیز و طراحی و ساخت ماکت‌هایی با حد‌اکثر جزئیات. به ویژه در نیمه­ اول فیلم مورنائو موفق به ثبت چند مورد از بد شگون/شیطانی‌ترین و ماورایی‌ترین سکانس‌های ثبت شده روی سلولوئید می‌شود.

از فیلم‌های کمتر شناخت شده و دست‌کم گرفته شده­ سینمای صامت وحشت آلمان می‌توان از «دانش آموز پراگ» ساخته­ استلا ریه و پل واگنر محصول ۱۹۱۳ نام برد. داستان مردی که با امضای قراردادی به تصویر خودش در آینه جان می‌­دهد، این فیلم شامل چند مورد از اولین حقه‌های تاثیر‌گذار سینمایی در این سال‌هاست. پل واگنر هم‌چنین کارگردان یکی‌ دیگر از آثار قابل توجه، اما دست کم گرفته شده‌­ی سینمای وحشت آلمان است، «گولم: چگونه او به دنیا قدم گذاشت» فیلمی است درباره­ هیولایی که از خاک رس/گِل ساخته شده و بعد جان گرفته است.

Destiny

فریتز لانگ، فیلم‌ساز آلمانی را، بیشتر به خاطر فیلم پیشتازش در گونه‌ی علمی‌ تخیلی‌ (دوران سینمای صامت) یعنی‌ «متروپلیس» ساختهٔ ۱۹۲۷ می­‌شناسند؛ یا به خاطر فیلم نوآر ناطق «ام» ساخته‌­ی ۱۹۳۱. اما معمولا صحبتی‌ از فیلمی که او ۶ سال قبل از متروپلیس ساخت «سرنوشت» ساخته‌ی ۱۹۲۱ نمی‌شود.

این کشف و شهود سورئال درباره­ ضرورت مرگ، که راوی اول‌شخص است، با نمایش ۳ شمع (هر کدام نماینده زندگی‌ یک انسان) آغاز می‌­شود که آرام در حا‌ل سوختن و تمام شدند. طی این‌ زمان‌، زنی‌ در حا‌ل مذاکره با مرگ برای بازگردندن معشوق مرده‌اش به زندگی است‌.

آخرین نمونه از سینمای دست کم گرفته شده­ صامت آلمان «سایه‌های تهدید» ساخته آرتور رابیسن محصول ۱۹۲۳ است. داستان سایه‌ای ماورایی که میان ازدواجی از هم پاشیده ظاهر می‌­شود.
نکته­ قابل توجه فیلم اما؛ عاری بودنش از هرگونه نوشته یا کپشن است. در طول فیلم حتی یک کلمه به عنوان شرح گفتگوها یا توضیحی بر روند داستان وجود ندارد. «سایه­‌های تهدید» فیلمی است صد درصد مبتنی‌ بر قصه‌گویی با تصویر.

 Haxan

از آلمان به سوی شمال اروپا پیش‌روی می‌کنیم، به سمت اسکاندیناوی؛ و به فیلم‌سازی به نام بنجامین کریستینسن و فیلم مهم کارنامه­‌اش «هگزان» ساخته ۱۹۲۲بر‌می‌خوریم. فیلمی مستند درباره­ خرافات، بیماری‌های روانی‌ و هراس اجتماعی در دوران شکار جادوگران.

سهم زیادی از قوت دراماتیک فیلم به خاطر درگیر‌شدن با موضوع ترسناک فیلم در روایت و شور طراحی، فیلمبرداری و عکاسی در کارگردان برای ثبت و انتقال وحشت به مخاطب است.
به این ترتیب هگزان در ترساندن تماشاگر و ایجاد وحشت در سینما بسیار موفق­‌تر از فیلم‌های ژانر وحشت داستانی هم عصر خود عمل می‌کند. با شروع اکران، مستند کریستنسن به خاطر به تصویر کشیدن شکنجه و انحرافات جنسی‌ و هم‌چنین تصاویر آزار دهنده؛ در بسیاری از کشورها با ممنوعیت نمایش و یا جرح و تعدیل سنگین مواجه شد.

Untitled

به طور قطع بدون پرداختن به استاد تعلیق و دلهره «آلفرد هیچکاک»؛ و فیلم مهم صامتش «مستاجر» ساخته­ ۱۹۲۷؛  نمی‌توانیم بحث گونه‌ی وحشت در سینمای اروپا را خاتمه دهیم.
«مستاجر» درباره­ یک قاتل زنجیره‌ای در لندن است و از بن مایه‌ها و تکنیک‌هایی‌ بهره می‌­برد؛ که در آینده خط مشی سینمایی هیچکاک را شکل می­‌دهند. هیچکاک در این فیلم به طور چشمگیری تحت تاثیر سینمای اکسپرسیونیست آلمان است. با این‌که «مستاجر» اولین فیلم هیچکاک نیست، خود او این فیلم را شروع واقعی‌ دوران فیلمسازی‌اش می­‌داند.

اقیانوس اطلس را رد می­‌کنیم و می­‌رسیم به سینمای آمریکا و با تعداد زیادی از کلاسیک‌­های صامت سینمای وحشت مواجه می‌شویم. از بین آن‌ها می‌توان به «دکتر جکیل و آقای هاید» ساخته‌ی جان اس‌ رابرتسون ۱۹۲۰، با بازی‌ جان باریمور، «شبح اپرا» ساخته‌ی رابرت جولیان ۱۹۲۵ با بازی‌ لان چینی، «گربه و قناری» ۱۹۲۷ و «مردی که می‌خندد» ۱۹۲۸ هر دو به کارگردانی پاول لنی اشاره کرد، فیلم «مردی که می‌خندد» با حضور کنراد ویدت ابر ستاره سینمای وحشت صامت (که در مطب دکتر کالیگاری و دست‌های ارلاک هم بعضی‌ کرده) ساخته شد.

Wolfblood

اما در پس این فیلم ترسناک‌های محبوب صامت، سینمای آمریکا در دههٔ ۲۰ دست به تولید چندین فیلم کمتر تحسین شده ولی‌ کماکان قابل توجه زد که از این جمله می‌توان به (خون گرگ) ساخته جورج چسبرو محصول ۱۹۲۵ اشاره کرد که اغلب در حلقه‌های سینمای صامت وحشت از آن صحبتی‌ به میان نمی‌آید ولی‌ چیزی که آنرا مستثنی از باقی فیلم‌ها می‌کند داستان آن‌ است که درباره‌ی مردی زندانی‌ است که پیوند خون گرگ به او تزریق می‌شود، و به این ترتیب این فیلم با لوکیشن‌های رعب آور، تمهیدات بصری و داستان منحصر به فردش سند اولین فیلم گرگ‌نما را به نام خود می‌زند.

Hangman's House

جان فورد در لیست بزرگ‌ترین کارگردانان آمریکایی‌ در تاریخ سینما قرار می‌گیرد و فیلم سازی است که از او به عنوان پایه‌گذار تعریف دقیق سینمای آمریکا نام می‌­برند. او که عمد‌تا با فیلم‌های وسترنش هم‌چون «دلیجان» و «جویندگان» شناخته می‌­شود؛ آغاز دوران فیلمسازی‌اش را صرف ساختن فیلم­‌های صامت کرده و آخرین و بهترین فیلم صامت او، فیلمی است در ژانر وحشت به نام «خانه­ جلاد» محصول ۱۹۲۸، درباره­ مردی که جان خود را برای گرفتن انتقام مرگ خواهرش به خطر می‌اندازد، فیلمی جذاب و قدرتمند که استحقاق توجه و تحسینی بیش از آن‌ که دریافت کرد را دارد.

این مقاله جست و جویی‌ در سطح و نه در عمق این دوران پرشور و پربدعت سینمایی است و با کند و کاو بیشتر در فیلم‌­های این دوران می‌توان به گنجینه‌هایی از سینمای وحشت در سال­‌های آغازین شکل­‌گیری این گونه‌ی سینمایی دست یافت.

لینک به مطلب اصلی

سام دولتی
0 0 رای‌ها
امتیازدهی به مقاله
اشتراک در
اطلاع از
0 نظرات
بازخورد (Feedback)‌های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه‌ها