تحلیل ساختار فیلم «چ مثل چمران» ـ قسمت دوم

۲۵ فروردین ۱۳۹۳ | ۰:۱۸
زمان مورد نیاز برای مطالعه: 6 دقیقه

فیلم «چ مثل چمران» یا «چ» به نویسندگی و کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، محصول سه سال اخیر و هم اکنون روی پرده­ سینماهای کشور است. این مقاله قطعا داستان فیلم را برای شما لو خواهد داد. اگر برایتان مهم است، لطفا مقاله را پس از دیدن فیلم بخوانید. در یک جمله این را هم بگوییم که فیلم از نظر اجرا، چه در فیلمبرداری چه در صدا چه در جلوه‌های ویژه کیفیت مطلوبی دارد. در قسمت اول به ساختار کلی فیلم پرداختیم و معرفی قهرمان، در این قسمت به فاجعه، درگیری و نکات دیگر فیلم پرداخته می‌­شود.

معرفی فاجعه در فیلم چمران:

فیلم «چ » ظاهرا با این پیش‌فرض ساخته شده که تماشاچی عمومی سینمای ایران اطلاعات خوبی از وضعیت کردستان در سال های 1357 تا 1360 دارد، چون هیچ توضیحی در این مورد نمی‌­دهد. حتی در مورد خودِ پاوه هم سوالاتی وجود دارد. اصغر وصالی و هم‌رزمانش چند وقت است در محاصره‌­اند؟ اهمیت پاوه واقعا در چیست؟ حتی من که در مورد آن دوران اندک اطلاعاتی دارم، نه تنها چیزی به اطلاعاتم اضافه نشد، بلکه کمی هم سردرگم شدم. فیلم هرگز مشخص نمی‌­کند وقایعی که نمایش می‌­دهد منطبق با تاریخند یا ساخته و پرداخته­‌ی ذهن خود حاتمی کیا؟ شخصیت دکتر عنایتی واقعی است یا خیالی است؟ تیمسار فلاحی واقعا در پاوه بوده است یا نبوده است؟ اگر شما اطلاعات تاریخی مکفی داشته باشید جواب این سوالات را می­‌دانید ولی اگر نمی‌­دانید اصلا روی فیلم حساب نکنید. فیلم «چ مثل چمران» کوچک‌ترین علاقه­‌ای ندارد تا ذهن شما را نسبت به مسئله­‌ی کردستان در کل، و مسئله‌­ی پاوه در جزء روشن کند. چرا؟ مشخص نیست. منِ تماشاچیِ فیلم حق ندارم بدانم در فیلم چه خبر است؟ چ مثل چمران چه بخواهیم چه نخواهیم یک فیلم تاریخی هم هست، نه یک فیلم جنگی محض در مورد کردستان. شاید تصمیم حاتمی کیا برای مبهم نگه داشتن شرایط کردستان نتیجه­‌ی پاره­‌ای از ملاحظات سیاسی و اجتماعی بوده باشد، شاید چاره­‌ای هم نداشته است، اما در هر حال این تصمیم به ساختار فیلم لطمه زده است. لازم است که آگاهی تاریخی تماشاچی نسبت به موقعیت تاریخی قهرمان کافی باشد، تا بتواند در مورد کنش­‌های قهرمان آگاهانه تصمیم بگیرد.

در فیلم «چ مثل چمران» ما با قهرمانی روبرو هستیم که کار مهمی نمی­‌کند و در موقعیتی قرار دارد که چیز زیادی از آن دستگیرمان نمی‌­شود.

درگیری نیروهای خیر و شر

در درگیری میان نیروهای خیر و شر، در تمام طول داستان، نیروهای شر دست بالا را دارند. نیمه­‌ی دوم فیلم، داستانِ محاصره است. نیروی کمی در محاصره­‌ی نیروی زیادی است، این داستانِ محاصره به عنوان بخشی از همان الگویی که در بخش اول مطرح شد شکل بگیرد و میانه و پایان داستان را بسازد. در چنین شرایطی است که قهرمانِ اصلیِ فیلم با تدبیری ویژه و مهارتی شگفت‌انگیز ما را متحیر، و دشمن را غافلگیر و بازی را وارونه می‌­کند. حاتمی کیا این ابزار را در فیلمش قرار داده است اما در استفاده از آن اشتباه می­‌کند. ابزار چیست؟ تونل مخفی.

در ته زیرزمین خانه‌­ای که مقر پاسداران است، تونلی مخفی وجود دارد که به پشت خط دشمن راه دارد. 1. قهرمان خودش این تونل را پیدا نمی­‌کند، پیرمر­ِ خسته­‌ای تونل را به چمران نشان می­‌دهد. 2.چمران بدترین استفاده­‌ی ممکن را از این تونل می‌­کند.

پیرمردِ خسته برای محصوران آب می‌­آورد، ولی چمران با لباس مبدل به پشت خط دشمن می‌­رود تا مهم‌ترین صحنه­‌ی فیلم را شکل دهد. صحنه­‌ای که چمران و دکتر عنایتی با هم در ماشین دکتر رودررو می­‌شوند. این صحنه می­‌تواند اوج فیلم باشد. ولی تبدیل می­‌شود به صحنه‌­ای پوچ و بی‌معنی. در این صحنه بردِ قطعی با دکتر عنایتی است. او هم منطقی حرف می‌زند، هم در حالت هجوم است، هم پیروز میدان است. چمران هیچ کاری نمی‌کند در حالی که می‌تواند مثلا عنایتی را با خودش به درون خانه ببرد و یک مرتبه مسیر جنگ را معکوس کند. یا دکتر عنایتی را بکشد و دشمن را بدون فرمانده رها کند. او فقط با عنایتی حرف می‌­زند، نتیجه‌ی خاصی هم نمی‌­گیرد و برمی­‌گردد.

چمران گروهی از مردم پاوه را به مقر پاسداران می‌آورد. آیا این مردم با بقیه مردم شهر فرق خاصی دارند؟ مشخص نیست. چمران تصمیم می‌گیرد که نباید بیمارستان را سنگربندی کرد و نهایتا این تصمیم‌اش نتیجه‌ای جز مرگ بیماران ندارد، هیچ توضیحی هم در این مورد نمی‌­دهد. چمران از خلبان هلکوپتر طلبکار است که چرا کمک نیاورده، جوری که انگار خلبان تصمیم‌گیرنده است و … . همان‌طوری که چندین نفر به درستی اشاره کرده­‌اند، در تمام درگیری­‌ها شخصیت برتر و قوی­‌تر و موثرتر اصغر وصالی است، نه چمران. کل فیلم را مرور کنید، یک دستور مفید از چمران می‌­شنوید؟ یک ترفند جنگی از او می‌بینید؟ نه. مهم‌ترین ایده­‌ی چمران جابه‌جا کردن زخمی­‌ها با هلیکوپتر است که آن هم همه می‌دانیم چه نتیجه­ ای دارد. در درگیری با دشمن، چمران و یارانش قاطعانه شکست می‌خورند و فقط یک معجزه نجات‌شان می‌­دهد. وگرنه در لحظات آخر، در زیرزمین، چمرانی که با دو محافظش پشت بسته‌­های علوفه سنگر گرفته(علوفه مگر مانع گلوله است دکتر جان؟) کارش تمام شده است. ما در واقع در این فیلم داستانِ شکستِ چمران از دشمن را تماشا کرده­‌ایم.

پایان­ِ فیلم هم به سبک فیلم­‌های هنری فرانسوی باز است. سرنوشت هیچ‌کس مشخص نمی‌شود. نه اصغر وصالی، نه دکتر عنایتی، نه شخصیت زنی که مریلا زارعی بازی می­‌کند و ظاهرا به فیلم اضافه شده که فیلم یک زن هم داشته باشد، نه خودِ چمران. نمی‌دانم حاتمی کیا می‌­­خواهد چمران 2 را بسازد یا نه، ولی اقلا می‌توانست در فصل پایان سرنوشت دکتر عنایتی را به عنوان نماینده­ شر در فیلم مشخص کند. چمرانِ حاتمی کیا آن‌قدر در وسوسه‌­ی گاندی شدن مانده است که تمام ساختار فیلم فرو می‌­ریزد. حالا انصافا اگر چمران می­‌خواست گاندی باشد که چریک نبود، گاندی بود.

چ مثل چمران 1

خطاهای ابتدایی فیلم چمران:

–        قهرمان با دیالوگ معرفی می‌شود نه کنش: موقعیت ابتدای فیلم در مورد اسب که شرحش را دادیم برای خودِ چمران پیش نمی‌آید. برای محافظش پیش می­‌آید. در واقع چمران حرفش را می‌­زند، محافظش کار را انجام می‌­دهد.

–        داستان را نیرویی بیرون از داستان تمام می­‌کند. ما دو ساعت تمام در سالن نشسته‌­ایم و نهایتا یک پیام از امام خمینی همه چیز را تمام می­‌کند. قبول دارم که این واقعیتِ تاریخی است، ولی ورودِ چنین سواره نظامِ نیرومندی در لحظه­‌ی آخر، به ساختار فیلم لطمه می‌­زند.

–        دیالوگ‌های بی‌معنی در فیلم کم نیستند. مثلا اصغر وصالی می‌گوید:«ننگ بر جنازه‌­ی پاسداری که بمیره و هنوز فشنگ تو خشابش باشه.» واقعا از این همه آدمی که در این فیلم شهید شدند چند‌تایشان وقت کردند تا آخرین گلوله­‌شان را شلیک کنند؟ به آر پی جی که نمی‌شود گفت صبر کن تیراندازی کنم که اصغر آقا جسدم را نفرین نکند! می‌­شود؟

–        جلوه‌های ویژه فیلم خوب مدیریت نشده‌اند. مهم‌ترین صحنه‌­ی جلوه‌­های ویژه در فیلم سقوط هلیکوپتر است که هیچ تاثیری در داستان ندارد. صحنه را در ذهن‌تان حذف کنید، به نظرتان جز مرگ شوهر مریلا زارعی اهمیت دیگری دارد؟ اگر قرار است از این طریق به بد بودنِ دشمن آگاه شویم که قبلا با کشتار در بیمارستان شدیم.  چه لزومی به منفجر کردن هلیکوپتر بود؟ این همه هزینه و مهارت بهتر نبود در صحنه­‌ای که تاثیر مهمی در داستان داشته باشد به کار می‌رفت؟

در مورد نظرات دیگران در مورد این فیلم یادداشت سایت تاریخ ایرانی به نظرم کامل‌تر آمد، می‌توانید به همین سایت مراجعه کنید: اینجا.

کارشناس فیلمنامه نویسی و کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی از دانشگاه هنر و دانشجوی دکترای پژوهش هنر در دانشگاه تربیت مدرس. فیلمنامه نویس، و نویسنده رمان های سیاسیا در شهرمارمولک ها، ماجرای خونزاد و ماجرای کفترکش و منتقد و نویسنده در مجله شبگار
امین حسینیون
0 0 رای‌ها
امتیازدهی به مقاله
اشتراک در
اطلاع از
1 دیدگاه
قدیمی‌ترین
تازه‌ترین بیشترین رأی
بازخورد (Feedback)‌های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه‌ها
علی شهریاری
9 سال قبل

مرسی.مطلب مفیدی بود.