در گزارش اول به معرفی آثار تاریخی خیابان «آذر» در قم پرداختیم. در این شماره به معرفی آثار خیابان «چهار مردان» میپردازیم.
خانه زند:
خانه زند که امروزه به موزه مردمشناسی شهرت دارد، از جمله مکانهای تاریخی قم است که در مرکز بافت قدیمی شهر قم (محله گذرقلعه) قرار دارد. برخلاف عنوان «خانه برادران زند»، اين مکان تاريخی مربوط به دوره زنديه نيست؛ بلکه بنای مذکور متعلق به دو برادر با نامهای «حاج قلیخان» و «حاج علیخان» قمی است که در عهد قاجار میزيستند. مساحت اين دو ساختمان قديمی 800 مترمربع است که به يکی از موزههای مطرح استان قم تبدیل شده است. این خانه که حدود 130 سال پیش بنا شده، شامل دو حیاط است که توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خریداری و با مرمّت، بخشهایی از آن به یکدیگر متصل شدند.
این خانه در خیابان «چهارمردان»، و در کوچه هفدهم واقع شده است. درب این خانه همه روزه تا ساعت 30/14 به روی بازدیدکنندگان باز است.
تکتک اتاقهای این خانه نشانگر شغل و پیشهای از گذشتگانمان است. عدهای از ماکتهای مردان در حال کشاورزیاند، مردی در حال دوخت است. گیوه نوعی پاپوش تابستانی، سبک، بادوام و مناسب برای راهپیماییهای طولانی، ویژه مردان روستایی و از جمله صنایع دستی مناطقی از ایران است. زنی در حال آرد کردن گندم برای پخت نان، زنانی در حال خواندن قرآن، زنی قالیباف، مردی که ظروف فلزی را سفید میکند و دیگر مردان و زنانی که نشانگر پیشههای قدیمی شهرمان هستند.
وارد یکی از اتاقها که میشوی ابزارآلات مربوط به زمانهای گذشته را میبینی؛ ماهیتابه آهنی، تاس مسی با لبه کنگرهدار، فنجان چای برنزی، اتوی زغالی، کتری و دیگچه مسی، وسایل قالیبافی، ترازوی قدیمی، کلاه نمدی و ظروف سفالی که قدمت برخی از آنها به زمان قاجار برمیگردد.
بعد از این وارد اتاق دیگری میشوی که وسایلی چون پیسوز قلمزنی شده، زنگوله برنجی آهنی، کیف چرمی و بازوبند تعویذ و ادعیه که اغلب به بازوان مردان به منظور مصون ماندن از بلایا و آفات بسته میشده، دیده میشود.
بقعه ابن بابویه:
ابوالحسن علی بن حسين بن موسی بن بابويه قمی (نامهای ديگر: صدوق اول) فقيه روشن ضمير و محدث فرزانه قم در نيمه دوم قرن سوم و اوائل قرن چهارم هجری قمری زندگی میکرد. گرچه لقب «ابن بابويه» بيشتر به فرزندش ابو جعفر محمد (شيخ صدوق متوفی 381ق) گفته میشود، ولی پدر و نيز فرزند ديگرش ابو عبداللّه حسين بدين لقب شهرت داشتهاند.
اين بنا در ابتدای خيابان چهارمردان، پشت پاساژ ملت در كوچه ابن بابويه واقع است. سبک ساخت بقعه علی بن بابويه با بناهای دوره صفوی مانند چهل اختران و بقعه شيخ اباصلت (هر دو در خیابان آذر) قابل مقايسه است و به نظر میرسد كه از آثار مربوط به دوره صفويه باشد، در اوايل دوره قاجار نيز بر روی آن تعميراتی انجام شده است.
بر فراز بقعه ابن بابویه، گنبدی شلجمی از آثار صفويه قرار دارد كه بيشتر از نيم قرن قبل، توسط حاج ميرزا عبدالله رضوانی ساوجی تجديد بنا شده و با كاشیهای دوالی فيروزه فامی آراسته شده است.
تجديد پوشش گنبد نيز در قرن اخير از ناحيه «مرحوم حاج ميرزا عبدالله رضوانی» دوام نيافته و در دهه گذشته از طرف «حاج شيخ اسلامی آبادانی» به سال 1411 ه.ق/1369 ه.ش تجديد شده است.
اين بنا از درون، چهارگوش است و با سقفی كوتاه و كتيبهای گرداگرد از سوره فتح، و دارای گنبدی مرتفع با كتيبهای به خط ثلث از سوره ياسين است كه بيشتر آن فرو ريخته و در تعميرات، جای آن را با كاشیهای معمولی پر كردهاند.
باغ گنبد سبز:
در انتهای خیابان چهار مردان قم؛ جنب گلزار شهدا سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری وجود دارد. این منطقه به دروازه کاشان معروف است. دو گنبد از این مجموعه، با توجه به کتیبههای تاریخی موجود، مدفن امرای خاندان علی صفی ـ فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم ه . ق است. کتیبه گنبد سوم از بین رفته بنابراین تاریخ و صاحب آن معلوم نیست. احتمالا این گنبد نیز به یکی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد. مردم قم این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن «سعد؛ سعید و مسعود» از بزرگان عربهای اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی میدانند.
این سه بنا از نگاه هنر گچبری از نمونههای بارز و منحصر به خود به شمار میروند و شامل: ۱ـ برج مقبره خواجه اصیلالدین، محل دفن دو تن از امرای خاندان صفی به سال ۷۶۱ هجری قمری است. ۲ـ برج مقبره خواجه علی صلی محل دفن سه تن از امرای خاندان صفی به سال ۷۹۲ هجری قمری است. ۳ـ برج مقبره شمالی متعلق به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری است. مقابر باغ گنبد سبز در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۲۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.