“شور آغاز شب است و آوازهای آن ادامهی راه و این آغاز هستی و آفرینش است. تلاش است، جستجو است و طلب” استاد عبدالمجید کیانی
آواهای اصیل ایرانی، مانند موسیقی متن، همواره در دل تاریخ چند هزار سالهی ما گوشنوازی کرده است. آنچه امروز به جا مانده، تنها بخشِ کوچکی است از آن عظمت، که توانسته از زیر تیغ زمان جان سالم به در برد.
شور؛ سه گاه؛ چهارگاه؛ همایون؛ ماهور؛ نوا؛ و راست پنجگاه؛ هفت دستگاه موسیقی اصیل هستند. در میان هفت دستگاه موسیقی اصیل ایرانی، دستگاه شور بیشترین مشتقات و گوشهها را دربر دارد و این گستردگی باعث میشود؛ بیشتر آوازهای محلی و شنیده شدهی نواحی مختلف ایرانی، در این دستگاه موسیقی جای گیرند، به این دلیل است که آن را ام الاواز نیز نامیدهاند.
دستگاه شور خود شامل چهار آواز مستقل است که میتوان آنها را دستگاههای فرعی نیز نامید. به ترتیب عبارتند از:
1- “ابوعطا”با نامهای دیگری چون : ابوایتام، دستان العرب، دستار العرب (درجه دوم)
2- “بیات ترک” یا “بیات زند” (درجه سوم)
3- افشاری(درجه چهارم)
4- دشتی (درجه پنجم)
برخی از ردیفدانان و استادان موسیقی اصیل از جمله میرزا عبدالله و استاد دوامی، آواز پنجمی با نام “بیات کرد” یا “کردی بیات” را نیز به مجموع دیگر آوازهای دستگاه شور اضافه کردهاند، اما اکثر استادان آن را فقط یک گوشه در دستگاه شور میدانند.
گوشهها در حقیقت کوچکترین جزء اصالتدار موسیقی ایرانی هستند. بنا به حال و هوای مشابهشان به دلیل تعلقی که به یک منطقه دارند؛ در یک دستگاه جمعآوری میشوند. آوازها یا دستگاههای فرعی نیز از مجموع همان گوشهها ساخته میشوند که در واقع به یکی از همان هفت دستگاه اصلی تعلق دارند اما به دلیل تشابه بیشتر از دل آن دستگاه بیرون کشیده شده و نام آواز بر مجموعهشان میگیرند.
اکنون به توصیف و توضیح ردیف شور خواهیم پرداخت و باقی دستگاهها، آوازها و گوشههایشان، و همچنین توضیح درجات و تئوری موسیقیایی آنها را به مطالب بعدی میسپاریم.
در ردیف شور استاد محمود کریمی گوشهها عبارتند از:
1- درآمد
2- کرشمه
3- درآمد دیگر “خارا”
4- رهاوی
5- اوج
6- شهناز
7- قَرَچه
8- رضوی
9- رضوی با تحریر جواد خانی
10- حسینی
11- زیر سلمک، حزین ،فرود
12- گرایلی
13- مثنوی
فایل صوتی لینک 1 ردیف شور استاد کریمی است که این 13 گوشه را سرمشق میکند.
کمی قبلتر مثالی از “بیات ترک” آوردیم که برخی استادان آن را آوازی مستقل در دستگاه شور میدانند؛ که خود شامل گوشههایی است و برخی دیگر نیز آن را فقط یک گوشه میدانند. در ادامه همین مثال را به گوشهها تعمیم خواهیم داد. چنانکه بسته به نسخ مختلف ردیفها، ممکن است گوشههای معرفی شده از یک آواز یا دستگاه، با گوشههای معرفی شده از همان آواز یا دستگاه در ردیفی دیگر تفاوت داشته باشد. به طور مثال استاد صبا در ردیف آوازی خود، بیات ترک را یکی از گوشههای آواز دشتی میدانند، در حالی که در ردیف موسی خان، بیات ترک یکی از گوشههای شور است. از این رو، بسته به نظر هر کدام از ردیفدانان و استادان، ممکن است دستهبندی و جایگاه گوشهها در دستگاه ها و آوازها تفاوت داشته باشد. در مثالی دیگر، اگر ردیف شور استاد دوامی را، با ردیف شور استاد کریمی مقایسه کنیم متوجه خواهیم شد که برخی گوشههای ذکر شده در ردیف شور کریمی در ردیف شور استاد دوامی وجود ندارد؛ از جمله گوشههای شهناز، اوج، گرایلی، مثنوی؛ و گوشهای با نام سلمک (با زیرکش سلمک تفاوت دارد) در ردیف شور دوامی گوشنوازی میکند که در ردیف شور کریمی جایشان خالیست.
ادبیات بخش غیر قابل حذف از موسیقی اصیل سرزمین ماست. آنچنانکه یکی از مهمترین علل به وجود آمدن مکاتب آوازی (اصفهان، تبریز، تهران) را شعر و بیان شعری میدانند. ابیات بر طبق وزن عروضیِ خود با نغمهها پیوند میخورند و آواز میشوند.
برای مثال و حسن ختام این مطلب، یکی از گوشههای شور و چند بیتی را که به واسطهی وزن عروضی یکسان، توانایی جای گرفتن بر روی آوای این گوشه را دارند، بررسی میکنیم.
“کرشمه”:
وزن عروضی اول : “مَفـاعِلُن فَـعِلاتُن مَـفاعِلُن فَعِـلاتُن”بحر “مُجتَث مُثمَّن مَخبون”
این وزن عروضی در ردیف شور میرزا عبدالله استفاده میشود و این ابیات نمونههایی از این وزن هستند:
چو پیش خاطرم آید خیال صورت خوبت ندانمت که چه گویم ز اختلاف معانی
. . .
خیال نقش تو در کارگاه دیده کشیدم به صورت تو نگاری ندیدم و نشنیدم
وزن عروضی دوم : “مَفـاعِلُن فَـعِلاتُن مَـفاعِلُن فَعَلن(فَع لُن)”بحر “مُجتَث مُثمَّن مَخبون محذوف”
در ردیف شور استاد کریمی از این وزن عروضی استفاده میشود.
تنت به ناز طبیبــان نیازمنـد مـباد وجود نازکــت آزردهی گـزند مباد
. . .
کهن شود به حقیقت ز روزگار ارادت مگر مرا که همان مهر اول است و زیادت
مطالعه بیشتر :
“هفت دستگاه موسیقی ایران ” نوشتۀ عبدالمجید کیانی
“دستگاه ها و آوازها” جلد دوم نوشتۀ سلمان سالک